عقیق: وقتی به این مسجد می‌رسی، پیش از هر چیز، ابهت ستون‌های آجری و سکوت هزارساله‌اش تو را دربرمی‌گیرد. در میانه شهری که امروز خانه‌ها و مغازه‌های مدرن دارد، ناگهان بنایی پیش چشمت قد علم می‌کند که گویی از دل تاریخ برخاسته است.از مسجد تاریخانه دامغان می‌گویم. که نامش در ادبیات کهن به معنای خانه خداست. برخی منابع می‌گویند نام مسجد از آتشکده‌ای ساسانی که پیش‌تر در همان مکان وجود داشته، گرفته شده است.
باستان‌شناسان، ساخت این مسجد را در قرن دوم هجری قمری یعنی حدود ۱۲۰ تا ۱۵۰ هجری و قرن هشتم میلادی تخمین می‌زنند. سبک معماری و شباهت با کاخ‌های ساسانی مانند کاخ فیروزآباد نشان می‌دهد که بخشی از بنا از آتشکده‌ای پیش از اسلام اقتباس شده یا روی همان ساخته شده است.
دیوارهای مسجد از آجرهای پخته و درشت ساخته شده‌اند؛ آجرهایی به رنگ خاک کویر، گرم و یک‌دست، بی‌هیچ نقش و نگار. درون صحن وسیع مسجد، ستون‌هایی استوانه‌ای و قطور، همچون تنه‌های درختان تناور، ردیف در ردیف بالا رفته‌اند. هر ستون بیش از یک‌ونیم متر قطر دارد و طاق‌های گهواره‌ای ساده‌ای را بر دوش می‌کشد.سقف‌ها کوتاه و سنگین‌اند و طاق‌ها با انحنایی نرم، فضا را به سمت ایوان قبله هدایت می‌کنند؛ جایی که محراب در سادگی کامل، تنها با فرو رفتگی در دیوار مشخص می‌شود.
در هیچ جای مسجد نشانی از کاشی، رنگ یا گچ‌بری نیست. اینجا همه‌چیز با آجر معنا شده؛ همان مصالحی که روزگاری در کاخ‌های ساسانی به کار می‌رفت.حیاط مرکزی مربع‌شکل است و بنا هیچ تزیین کاشی‌کاری ندارد؛ تنها با آجر ساده ساخته شده است. در این مسجد جهت قبله کمی انحراف دارد که برخی آن را به تفاوت روش تعیین قبله در قرون اولیه نسبت داده‌اند.
امروزه مسجد تاریخانه یکی از آثار ملی ثبت‌شده ایران است. در سال ۱۳۱۰ این مسجد ثبت شد و در حال حاضر تحت نظارت وزارت میراث فرهنگی است و بازدید عمومی دارد.از نظر تاریخی و معماری، تاریخانه یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های مساجد اسلامی در ایران و جهان اسلام است. این مسجد الگوی اولیه مساجد ایرانی-اسلامی محسوب می‌شود که بعدها در نائین، فهرج، و جامع اصفهان ادامه یافت.اهمیتش در این است که نشان می‌دهد چگونه معماری ساسانی به معماری اسلامی پیوند خورد.
منبع:فارس
